भारत देश हा युवा राष्ट्र म्हणून ओळखला जातो. देशातील 65% लोकसंख्या ही 35 वर्षांखालील असून, त्यामध्ये मोठ्या प्रमाणात बेरोजगार युवक आणि लघु उद्योजक आहेत. त्यांच्यासमोर असलेली सर्वात मोठी अडचण म्हणजे आर्थिक संसाधनांची कमतरता. अनेकांकडे कौशल्य आहे, कल्पना आहेत, पण व्यवसाय सुरू करण्यासाठी भांडवल नाही. हीच अडचण लक्षात घेऊन भारत सरकारने 2015 मध्ये प्रधानमंत्री मुद्रा योजना (PMMY) सुरू केली.
या योजनेचा उद्देश आहे की, लघु आणि सूक्ष्म उद्योजकांना हमीनाशिवाय कर्ज उपलब्ध करून द्यावे, जेणेकरून त्यांना व्यवसाय सुरू करता येईल किंवा विद्यमान व्यवसाय वाढवता येईल. ही योजना भारतातील आर्थिक समावेशन आणि आत्मनिर्भरतेचा महत्त्वपूर्ण भाग बनली आहे.
योजना संकल्पना व उद्दिष्टे
प्रधानमंत्री मुद्रा योजना (PMMY) ही “मुद्रा” (Micro Units Development and Refinance Agency Ltd.) या संस्थेच्या माध्यमातून राबवली जाते. ही योजना मुख्यतः सूक्ष्म, लघु आणि मध्यम उद्योगांना (MSME) उद्देशून आहे.
योजनेची प्रमुख उद्दिष्टे:
-
सूक्ष्म आणि लघु उद्योजकांना हमीविना कर्ज उपलब्ध करून देणे.
-
आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल, ग्रामीण, शहरी गरीब, अनुसूचित जाती-जमाती, महिला यांना उद्योजकतेसाठी प्रोत्साहन देणे.
-
पारंपरिक व्यवसायांना औपचारिक बँकिंग प्रणालीशी जोडणे.
-
देशातील बेरोजगारीचे प्रमाण कमी करणे.
-
आर्थिक समावेश साधणे आणि ‘आत्मनिर्भर भारत’ या संकल्पनेला गती देणे.
मुद्रा कर्जाचे प्रकार
प्रधानमंत्री मुद्रा योजनेअंतर्गत तीन मुख्य श्रेणीत कर्ज उपलब्ध केले जाते. हे तीन टप्पे म्हणजे व्यक्तीचा व्यवसाय कुठल्या अवस्थेत आहे, यावर आधारित असतात.
1. शिशू कर्ज:
-
रक्कम: ₹५०,००० पर्यंत
-
हेतू: व्यवसाय सुरू करणाऱ्या व्यक्तींसाठी
-
प्रक्रिया: साधी, जलद, हमीनिवृत्त
2. किशोर कर्ज:
-
रक्कम: ₹५०,००० ते ₹५ लाख
-
हेतू: चालू व्यवसाय वाढवण्यासाठी
-
कागदपत्रे थोडी अधिक लागतात
3. तरुण कर्ज:
-
रक्कम: ₹५ लाख ते ₹१० लाख
-
हेतू: व्यवसाय मोठ्या स्तरावर नेण्यासाठी
-
व्यवसाय योजना, उत्पन्न दाखले आवश्यक
कर्जासाठी पात्रता
प्रधानमंत्री मुद्रा योजनेसाठी पात्रता खालीलप्रमाणे आहे:
-
अर्जदार भारतीय नागरिक असावा.
-
व्यवसाय सुरू करण्याची इच्छा किंवा चालू व्यवसाय असावा.
-
वय किमान १८ वर्षे.
-
बँकेकडून ठरवलेली कागदपत्रे आणि पात्रता निकष पूर्ण करणे आवश्यक.
-
कर्जाचा उद्देश स्पष्ट असावा – उदा. दुकान, सेवा उद्योग, उत्पादन व्यवसाय, वाहन, इ.
अर्ज प्रक्रिया
प्रधानमंत्री मुद्रा योजनेसाठी अर्ज करण्याची प्रक्रिया सुलभ आणि पारदर्शक आहे.
ऑफलाइन अर्ज प्रक्रिया:
-
जवळच्या बँकेत भेट द्या (सार्वजनिक, खाजगी, ग्रामीण बँक, लघु वित्त संस्था).
-
मुद्रा कर्ज अर्ज फॉर्म भरा.
-
आवश्यक कागदपत्रे संलग्न करा:
-
आधार कार्ड
-
पॅन कार्ड (Tarun कर्जासाठी)
-
व्यवसाय योजना
-
बँक स्टेटमेंट
-
पत्त्याचा पुरावा
-
-
बँक अधिकाऱ्यांच्या तपासणीनंतर कर्ज मंजूर होते.
ऑनलाईन अर्ज प्रक्रिया :
-
https://www.mudra.org.in/ या पोर्टलवर लॉगिन करा.
-
नोंदणी करा आणि तुमचा व्यवसाय तपशील भरा.
-
हवी असलेली मुद्रा कर्ज श्रेणी निवडा.
-
अर्ज पाठवून कर्जासाठी संबंधित बँकेशी संपर्क साधा.
योजनेचे लाभ
प्रधानमंत्री मुद्रा योजनेचे अनेक फायदे आहेत. ही योजना भारतातील गरीब व मध्यमवर्गीय उद्योजकांना आर्थिकदृष्ट्या सशक्त करते.
1. बिना हमी कर्ज:
योजनेअंतर्गत कोणतीही जामीन किंवा संपत्तीची हमी लागणारी नाही. हे लघु उद्योजकांसाठी मोठा दिलासा आहे.
2. कमी व्याज दर:
मुद्रा कर्जाचे व्याजदर सामान्यतः ८% ते १२% दरम्यान असतात, जे बँकेच्या धोरणावर आणि कर्जाच्या प्रकारावर अवलंबून असते.
3. सुलभ परतफेड कालावधी:
परतफेडीचा कालावधी व्यवसायानुसार ३ ते ५ वर्षांपर्यंत दिला जातो. काही बँका ७ वर्षांपर्यंतचा कालावधी देतात.
4. महिलांना प्रोत्साहन:
महिला उद्योजकांना मुद्रा योजनेअंतर्गत प्राधान्य देण्यात येते. काही बँका महिलांना व्याजदरात सवलत देखील देतात.
5. संपूर्ण देशभर लागू:
ही योजना भारतभर सर्व बँकांमध्ये उपलब्ध असून कोणतीही प्रादेशिक मर्यादा नाही.
लाभार्थ्यांचे क्षेत्र
प्रधानमंत्री मुद्रा योजना अंतर्गत खालील क्षेत्रातील व्यक्तींना कर्ज मिळू शकते:
-
व्यापार (दुकाने, रिटेल)
-
उत्पादन व्यवसाय (लघुउद्योग)
-
सेवा व्यवसाय (सर्विस प्रोव्हायडर)
-
कृषी आधारित उद्योग
-
वाहतूक (ऑटो, टॅक्सी, ट्रक)
-
रिक्षा, दुचाकी, शिलाई मशीन, ब्यूटी पार्लर इ.
योजना अंमलबजावणी
या योजनेची अंमलबजावणी देशातील विविध सरकारी, सहकारी आणि खाजगी बँकांच्या माध्यमातून होते. तसेच NBFCs (Non-Banking Financial Companies) आणि Micro Finance Institutions (MFIs) यांनाही मुद्रा कर्ज वाटपाचे अधिकार दिले आहेत.
प्रमुख बँका ज्या मुद्रा कर्ज देतात:
-
भारतीय स्टेट बँक (SBI)
-
पंजाब नॅशनल बँक (PNB)
-
बँक ऑफ बडोदा
-
केनरा बँक
-
बँक ऑफ इंडिया
-
ICICI, HDFC, Axis Bank (खाजगी बँका)
सरकारचे पाऊल
प्रधानमंत्री मुद्रा योजना यशस्वी होण्यासाठी भारत सरकारकडून विविध उपक्रम राबवले जात आहेत:
-
मुद्रा कार्ड – हे डेबिट कार्डसारखे असून ते वापरून कर्जरक्कम खर्च करता येते.
-
ई-पोर्टल्स – ऑनलाईन अर्ज, माहिती व मार्गदर्शनासाठी पोर्टलची निर्मिती.
-
प्रशिक्षण कार्यक्रम – उद्योजकतेसाठी प्रशिक्षण देणाऱ्या योजना जोडल्या.
-
तांत्रिक मदत केंद्रे – जिल्हास्तरावर मदत केंद्रांची निर्मिती.
प्रधानमंत्री मुद्रा योजना ही भारतातील लघु उद्योजकतेला चालना देणारी एक क्रांतिकारी योजना आहे. यामध्ये ज्या लोकांकडे कल्पना आणि कौशल्य आहे, पण भांडवल नाही, त्यांच्यासाठी सुवर्णसंधी आहे. ही योजना केवळ कर्ज देणारी योजना नाही, तर ती लाखो लोकांच्या स्वप्नांना वास्तवात आणणारी व्यवस्था आहे.
जर या योजनेचा प्रभावी वापर झाला, तर भारत आर्थिक दृष्ट्या अधिक मजबूत आणि स्वावलंबी होईल. ‘स्टार्टअप इंडिया’, ‘मेक इन इंडिया’, ‘आत्मनिर्भर भारत’ या मोहिमांमध्ये मुद्रा योजना एक महत्त्वाचा आधारस्तंभ बनू शकते.