“कामगारांसाठी आरोग्याचे कवच: ‘तपासणी ते उपचार’ योजना”

 

भारतासारख्या विकसनशील देशात वेगाने वाढणाऱ्या नागरीकरणामुळे आणि पायाभूत सुविधांच्या विकासामुळे बांधकाम उद्योग अत्यंत गतिमान आणि व्यापक झाला आहे. या क्षेत्रात लाखो कामगार आपले श्रमदान करत असतात. हे कामगार रस्ते, पूल, घरे, वसाहती, कार्यालये, धरणे, रेल्वे प्रकल्प अशा अनेक बांधकामांमध्ये कार्यरत असतात. पण याच बांधकाम कामगारांचे आरोग्य आणि कल्याण अनेक वेळा दुर्लक्षित राहते.

दैनंदिन कष्टाची, धुळीने भरलेल्या आणि उष्म्याच्या वातावरणात काम करणाऱ्या या मजुरांच्या आरोग्याला अनेक धोके निर्माण होतात. अपघात, दीर्घकाळ चालणारे आजार, पोषणाची कमतरता, मानसिक तणाव, यकृत, हृदय, श्वसन प्रणालीशी संबंधित समस्या अशा अनेक गंभीर समस्यांना हे कामगार बळी पडतात. याशिवाय, त्यांना आरोग्यविषयक पुरेशी माहिती, सुविधा किंवा उपचाराची तातडीने मिळणारी सोय सहज उपलब्ध होत नाही.

याच पार्श्वभूमीवर महाराष्ट्र शासनाच्या महाराष्ट्र इमारत व इतर बांधकाम कामगार कल्याण मंडळाने “तपासणी ते उपचार” ही आरोग्य योजना सुरू केली. ही योजना म्हणजे फक्त एक सरकारी घोषणा नाही, तर हे बांधकाम क्षेत्रात काम करणाऱ्या लाखो कुटुंबांसाठी आरोग्याचे कवच बनले आहे.

आज आपण एका अशा टप्प्यावर आहोत जिथे देशाचा विकास हा केवळ आर्थिक वृद्धीदराने नव्हे, तर त्या विकासात सहभागी प्रत्येक घटकाच्या जीवनमानाने ठरतो. बांधकाम कामगार हे विकासाच्या या रचनेचे मूलभूत आधारस्तंभ आहेत. ते रस्ते बनवतात, इमारती उभ्या करतात, मोठमोठ्या पायाभूत सुविधा घडवतात, पण त्यांचे स्वतःचे आरोग्य अनेक वेळा दुर्लक्षित राहते.

आरोग्य सुविधांचा अभाव, प्राथमिक उपचारासाठीही होणारे हाल, आणि गंभीर आजारामध्ये योग्य निदान आणि उपचार न मिळाल्याने अनेक कुटुंबे आर्थिकदृष्ट्या उद्ध्वस्त होतात. हे लक्षात घेता, आरोग्य सेवेचा “तपासणी ते उपचार” असा समग्र आणि समर्पित दृष्टिकोन अत्यावश्यक बनतो.

बांधकाम कामगारांची आर्थिक परिस्थिती, कामाचे स्वरूप आणि राहणीमान पाहता त्यांच्या आरोग्याची जोखीम फार मोठी आहे. तरीही अनेकांना वेळेवर आरोग्य तपासणी किंवा वैद्यकीय सल्ला मिळत नाही. ज्या आजारावर वेळेत नियंत्रण मिळवता येऊ शकते, ते गंभीर स्वरूप धारण करतात.

शासनाने २०२३ मध्ये बांधकाम कामगारांसाठी “तपासणी ते उपचार” योजना सुरू करून या परिस्थितीत मूलभूत बदल घडवण्याचा प्रयत्न केला आहे. या योजनेचा उद्देश म्हणजे – बांधकाम कामगारांच्या आरोग्यावर एक एकात्मिक दृष्टिकोनाने काम करणे. केवळ आजार झाल्यावर उपचार देणे नव्हे, तर आरोग्य चाचणी, आजारांचे वेळीच निदान, आणि वेळेवर व दर्जेदार उपचारांची संपूर्ण व्यवस्था देणे हेच या योजनेचे सार आहे.

या योजनेच्या नावातूनच तिचा उद्देश स्पष्ट होतो – “तपासणी ते उपचार” म्हणजे आरोग्याच्या प्रवासातील प्रत्येक टप्प्यावर सरकारची सोबत. या योजनेचा दृष्टीकोन केवळ उपचारापुरता मर्यादित नाही, तर प्रत्येक बांधकाम कामगाराचे आरोग्यपूर्ण आयुष्य सुनिश्चित करणे हेच तिचे अंतिम ध्येय आहे.

• • तपासणी (Screening) – आजार लपून बसण्याआधीच त्याचे वेळीच निदान करणे.

• • उपचार (Treatment) – निदानानंतर तत्काळ, दर्जेदार आणि मोफत उपचारांची सोय.

या दोन्ही घटकांची एकत्रित मांडणी म्हणजे ही योजना.

कामगारांचे आरोग्य उत्तम असेल तरच त्यांच्या कामाची उत्पादकता वाढते. योजनेमुळे कामगार वेळेवर आजार ओळखतात, कामामध्ये नियमितपणा टिकवतात आणि कुटुंबासाठी सुरक्षितता प्रदान करतात. एक कामगार जर अपंगत्वास सामोरे गेला, तर त्याचा संपूर्ण कुटुंबाचा आर्थिक गाडा कोलमडतो. योजनेमुळे अशी संकटे टाळता येतात.

शासनाच्या या पावलामुळे सामाजिक सुरक्षा जाळे मजबूत होते, जे दीर्घकालीन सामाजिक समतेसाठी आवश्यक आहे. ही योजना म्हणजे फक्त एक वैद्यकीय योजना नसून सामाजिक न्यायाचे प्रतिक आहे.

“तपासणी ते उपचार” योजना राबवताना प्रशासन, आरोग्य यंत्रणा, स्वयंसेवी संस्था, स्थानिक संस्था आणि स्वयंसेवक यांचा सक्रिय सहभाग घेतला जातो. शिबिरे, आरोग्य रथ, मोबाइल क्लिनिक, डिजिटल हेल्थ रेकॉर्ड, विमा योजना यांचा वापर करून योजना प्रत्येक गरजू कामगारापर्यंत पोहोचवली जात आहे.

या माध्यमातून योजना कागदावरच न राहता प्रत्यक्षात जीवन बदलणारी ठरते.

महाराष्ट्र इमारत व इतर बांधकाम कामगार कल्याण मंडळाकडून नोंदणीकृत मजुरांना विविध योजना पुरवल्या जातात. परंतु यापूर्वी वैद्यकीय उपचारासाठी फक्त आर्थिक मदत दिली जात असे. परंतु अनेक वेळा मजुरांना वेळेत उपचार मिळत नसत. ही गरज लक्षात घेऊन शासनाने २०२३ मध्ये “तपासणी ते उपचार” योजना सुरू केली.

ही योजना म्हणजे एक समग्र आरोग्य सेवा, जी बांधकाम मजुरांना प्राथमिक तपासणी, विशिष्ट चाचण्या, औषधे, शस्त्रक्रिया, हॉस्पिटलायझेशन आणि नंतरच्या फॉलो-अप सेवा पुरवते.

---

योजनेचे उद्दिष्टे

1. 1. नोंदणीकृत बांधकाम कामगारांच्या आरोग्याची काळजी घेणे.

1. 1. वेळेवर तपासणी करून आजाराचे निदान करणे.

1. 1. अपघात किंवा गंभीर आजाराच्या वेळी त्वरित उपचार मिळवून देणे.

1. 1. औषधे, तपासण्या आणि हॉस्पिटलायझेशनसाठी आर्थिक सहाय्य.

1. 1. कामगार आणि त्यांच्या कुटुंबियांमध्ये आरोग्यविषयक जागरूकता निर्माण करणे.

---

योजनेच्या प्रमुख सुविधा

1. 1. मोफत आरोग्य तपासणी शिबिरे –
      कामगारांच्या गावी किंवा कामाच्या ठिकाणी आरोग्य तपासणीसाठी शिबिरे भरवली जातात. या शिबिरांमध्ये डॉक्टर, नर्स आणि प्रयोगशाळा तज्ञांचा समावेश असतो. तपासणीमध्ये ब्लड प्रेशर, शुगर, हिमोग्लोबिन, डोळे, दात, त्वचा, हाडे, व श्वसन तपासणी केली जाते.

1. 1. गंभीर आजाराचे निदान व उपचार –
      तपासणीदरम्यान गंभीर आजारांची लक्षणे आढळल्यास पुढील तपासणी व उपचारासाठी कामगारांना शासकीय किंवा मान्यताप्राप्त खासगी रुग्णालयात पाठवले जाते.

1. 1. मोफत औषध व उपचार सुविधा –
      कामगारांना सर्व आवश्यक औषधे मोफत दिली जातात. शस्त्रक्रिया किंवा अन्य उपचार आवश्यक असल्यास तेही मोफत केले जातात.

1. 1. रुग्णवाहिका सेवा –
      गंभीर आजार, अपघात किंवा अत्यावश्यक परिस्थितीत रुग्णवाहिका सेवा देखील मोफत दिली जाते.

1. 1. विमा संरक्षण –
      काही गंभीर आजारांसाठी विमा संरक्षण दिले जाते, ज्यात उपचाराचा खर्च शासन उचलते.

1. 1. फॉलो-अप सुविधा –
      उपचारानंतर रोग पुन्हा होऊ नये म्हणून नियमित फॉलो-अप सुविधा पुरवली जाते.

---

लाभार्थी पात्रता

• • कामगाराचा बांधकाम कामगार म्हणून महाराष्ट्र इमारत व इतर बांधकाम कामगार कल्याण मंडळात नोंद असणे आवश्यक आहे.

• • नोंदणी किमान १ वर्ष तरी पूर्ण झालेली असावी.

• • योजना केवळ कामगारांपुरती मर्यादित नसून, काही वेळा त्यांच्या कुटुंबीयांनाही लाभ मिळतो.

---

योजनेचा लाभ कसा घ्यावा?

1. 1. नोंदणी व शिबिर माहिती –
      स्थानिक मंडळ कार्यालय किंवा आरोग्य विभागाच्या माध्यमातून शिबिरांच्या तारखा जाहीर केल्या जातात.

1. 1. ओळखपत्र आवश्यक –
      कामगाराने आपले नोंदणीकृत कार्ड (ID) सोबत ठेवणे आवश्यक आहे.

1. 1. तपासणी नोंद व सल्ला –
      शिबिरात केलेल्या तपासण्यांची नोंद केली जाते आणि डॉक्टर योग्य सल्ला देतात.

1. 1. उपचारासाठी रुग्णालयात रेफरल –
      आवश्यकतेनुसार कामगाराला रुग्णालयात पाठवले जाते आणि सर्व खर्च शासन उचलते.

1. 1. नंतरचा फॉलो-अप –
      उपचारानंतर पुन्हा शिबिरात किंवा जवळच्या आरोग्य केंद्रात तपासणी केली जाते.

---

योजनेचे फायदे

• • बांधकाम कामगारांसाठी आर्थिकदृष्ट्या सवलतकारक.

• • वेळेवर उपचारामुळे आजाराची तीव्रता कमी होते.

• • कामगार व कुटुंबाच्या जीवनशैलीत सुधारणा होते.

• • कामगारांमध्ये आरोग्यविषयक जागरूकता वाढते.

• • अपघात किंवा गंभीर आजारांमध्ये सुरक्षा कवच.

“तपासणी ते उपचार” ही आरोग्य योजना म्हणजे बांधकाम कामगारांसाठी एक आधारस्तंभ आहे. ती केवळ उपचार पुरवत नाही, तर एक सुरक्षित आरोग्यपरिस्थिती निर्माण करते. योजनेमुळे कामगारांचा आत्मविश्वास वाढतो, कुटुंब सुरक्षित वाटते, आणि त्यांचे आरोग्य चांगले राहते. शासनाने ही योजना अधिक प्रभावीपणे राबवावी, त्यात तंत्रज्ञानाची जोड द्यावी आणि प्रत्येक बांधकाम कामगारापर्यंत पोहोचवावी, हीच अपेक्षा आहे.